تاریخچه تاسیس بورس انرژی ایران
ایده بستر معاملاتی شفاف برای دادوستد اشکال مختلف حامل‌های انرژی با تمرکز روی برق به سال ۱۳۸۶ برمی‌گردد که خروجی آن موافقت اصولی شورای عالی بورس با تاسیس بورس برق بود.
این فرآیند در حالی با محوریت شرکت مدیریت شبکه برق و تامین سرمایه نوین دنبال شد که خواسته تاریخی ورود نفت به بورس نیز دوباره قوت گرفت. سرانجام در سال ۱۳۹۰، تشکیل بازار برق که به دریافت مجوز منتهی شده بود از یک سو و بازار نفت از سوی دیگر هم‌زمان به ایستگاه دریافت مجوز تاسیس بورس انرژی ایران رسیدند.
در این زمان به‌دنبال نیاز به بستر معاملاتی حوزه انرژی و با هدف سامان‌دهی، پذیرش، نظارت و تسهیل انجام معاملات حامل‌های انرژی و اوراق بهادار مبتنی بر حامل‌های انرژی نخستین مجمع عمومی موسس بورس انرژی در بهمن ۱۳۹۰ تشکیل شد. بهار و تابستان سال ۱۳۹۱ فرآیندهای ثبتی این بورس برای فراهم‌سازی فضایی شفاف و منصفانه برای خرید و فروش حامل‌های انرژی طی شد و ۱۷ تیرماه بورس انرژی نزد اداره کل ثبت شرکت‌ها به ثبت رسید. در ابتدای پاییز دستورالعمل‌های پذیرش و معاملاتی تصویب شد و از آذرماه این سال برگزاری جلسات معاملاتی آزمایشی کلید خورد. در واپسین ماه سال «قطران» و «زغال‌سنگ» به‌عنوان نخستین کالاها در بازار فیزیکی این بورس پذیرش شدند تا ۱۹اسفندماه سال ۱۳۹۱ به‌عنوان نخستین روز معاملاتی بورس انرژی ایران به ثبت برسد.
بورس انرژی ایران از این تاریخ تاکنون ماموریت خود را ایجاد دسترسی غیرتبعیض‌آمیز و منصفانه اعضا به بسترهای معاملاتی دانسته و در همکاری با مجموعه‌های وزارت نفت و وزارت نیرو به‌عنوان دو وزارت‌خانه فعال در حوزه تولید و عرضه حامل‌های انرژی در رینگ داخلی و بین‌الملل، بستری برای قیمت‌گذاری انواع حامل‌های انرژی بر اساس مکانیزم عرضه و تقاضا فراهم کرده است.
بازار فیزیکی:
بازار فیزیکی بورس انرژی ایران محلی برای دادوستد انواع فرآورده‌های هیدروکربوری است. بازار فیزیکی دو رینگ داخلی و بین‌المللی دارد که کالاهای پذیرفته‌شده بسته به مصارف داخلی یا صادراتی در این دو رینگ معامله می‌شوند. نحوه معامله هر یک از کالاها در بازار فیزیکی با یک‌دیگر متفاوت بوده و در قالب قراردادهایی از جمله قرارداد سلف، قرارداد نسیه، قرارداد کشف پریمیوم و قرارداد نقدی دادوستد می‌شوند.
قرارداد به معنای توافقی مبتنی بر خرید و فروش مقدار معینی کالا یا تعداد معینی اوراق بهادار مبتنی بر کالا، بین خریدار و فروشنده است.
قرارداد نقدی قراردادی است که براساس آن، خریدار هزینه کالای موردنظر خود را در هنگام معامله می‌پردازد و فروشنده موظف است براساس دستورالعمل تسویه و پایاپای بورس انرژی کالا را به خریدار تحویل دهد.
قرارداد نسیه؛ قراردادهای نسیه به آن دسته از قراردادهایی گفته می‌شود که خریدار کالا را در هنگام معامله تحویل گیرد و هزینه آن را در تاریخ سررسید پرداخت کند، در این صورت نوع قرارداد به نسیه تغییر می‌کند.
در قراردادهای سلف بهای کالا در هنگام معامله و براساس دستورالعمل تسویه و پایاپای بورس انرژی ایران پرداخت می‌شود، اما تحویل کالا در زمانی تعیین‌شده که در امیدنامه مشخص‌شده و در آینده انجام می‌شود.
مزایای قرارداد کشف پریمیوم
قرارداد کشف پریمیوم در واقع در پاسخ به نیاز پوشش ریسک و برنامه‌ریزی برای عرضه‌کننده و خریدار ایجاد شده است. در این نوع از قرارداد است که خریدار و فروشنده بر سر مابه‌التفاوتی به توافق می‌رسند. این مابه‌التفاوت در زمان تحویل از قیمت مبنا که از نشریات بین‌المللی استخراج می‌شود در قالب تخفیف کاسته شده یا در قالب پریمیوم اضافه می‌شود. دو طرف این فرصت را دارند که قیمت‌ها به قیمت روز نزدیک‌تر باشد. خریدار بخشی از بهای معامله را در زمان توافق به فروشنده پرداخت می‌کند و تسویه مابقی وجه در آینده و بر اساس شرایطی انجام می‌شود که در زمان عقد قرارداد مشخص شده‌است.
بازار مشتقه:
بازار مشتقه بازاری است که در آن معاملات ابزارهای مشتقه مبتنی بر دارایی پایه، اعم از کالا و اوراق بهادار انجام می‌شود.
مشخصه بارز معاملات مشتقه انجام معامله در لحظه است که مبتنی بر تعهد یا حق خرید یا فروش دارایی پایه در قیمتی مشخص و در زمانی مشخص در آینده است. تسویه در حین معاملات و نیز تسویه و تحویل در زمان سررسید نیز یکی از مهم‌ترین فرآیندهای معاملات ابزارهای مشتقه است.
بازار مشتقه بورس انرژی ایران بستری برای معامله انواع قراردادها اعم از آتی، اختیار معامله، قراردادهای سلف موازی استاندارد و قراردادهای سوآپ هستند که هم‌اکنون قراردادهای آتی روی گواهی سپرده نفت خام و میعانات گازی تعریف شده و قابل معامله است. قراردادهای سلف موازی استاندارد نیز قالب مورد استفاده برای معاملات برق است.
بازار برق:
آن‌چنان که از نام بازار برق پیداست، معامله‌گران در این بازار به خرید و فروش برق می‌پردازند. برق در بورس انرژی ایران در اشکال فیزیکی، عمده‌فروشی برق، مصرفکنندگان بزرگ، برق سبز و سلف دادوستد می‌شود.
خریداران بازار فیزیکی برق، مصرفکنندگان بزرگ برق بالای پنج مگاوات و شرکت‌های خرده فروشی‌اند و در آینده‌‌ای نزدیک مصرفکنندگان زیر پنج مگاوات هم به آنان می‌پیوندند. فروشندگان این بازار نیز نیروگاه‌های دارای قابلیت عرضه در بازار برق بورس انرژی ایران‌اند.
در بازار عمده‌فروشی برق شرکت‌های توزیع و خرده‌فروش به‌عنوان خریدار و نیروگاه‌ها نیز به‌عنوان فروشنده از جمله بازیگران این بازار هستند. خریداران سلف نیز مصرفکنندگان بزرگ برق و شرکت‌های خرده‌فروشی‌اند و فروشندگان آن، نیروگاه‌های دارای قابلیت عرضه در بازار برق بورس انرژی ایران هستند.
بازار سایر اوراق بهادار:
بازار سایر اوراق بهادار قابل‌معامله شامل سه ابزار «صندوق سرمایه‌گذاری پروژه»، «اوراق گواهی ظرفیت» و گواهی سپرده حامل‌های انرژی است.
صندوق سرمایه‌گذاری پروژه: صندوق سرمایه‌گذاری پروژه، ابزاری برای تأمین مالی از طریق سرمایه یا حقوق صاحبان سهام است که با اخذ مجوز از سازمان بورس و اوراق بهادار تاسیس شده و به جمع‌آوری سرمایه از عموم و تخصیص آن به سرمایه‌گذاری در ساخت و تکمیل پروژه معین می‌پردازد.
اوراق گواهی ظرفیت: گواهی ظرفیت سندی است قابل‌مبادله که با اجازه وزارت نیرو مبتنی بر ایجاد ظرفیت نیروگاهی قابل‌اتکای جدید و یا کاهشِ قدرت قراردادی مشترکان موجود صادر می‌شود. واحد گواهی ظرفیت کیلووات است که معرف تعهد تدارک یک کیلووات ظرفیت مطمئن نیروگاهی به‌مدت نامحدود است. واگذاری اشتراک جدید در شبکه سراسری برق کشور و یا افزایش قدرت قراردادی مشترکان مستلزم ارائه میزان متناسبی از گواهی ظرفیت است.
گواهی سپرده حامل‌های انرژی: گواهی سپرده حامل‌های انرژی اوراق بهاداری است که نشان‌دهنده مالکیت دارنده آن بر مقدار معینی از حامل انرژی باشد و پشتوانه آن قبض انبار استانداردی است که توسط انبارهای مورد تایید بورس صادر می‌شود. این گواهی یک طبقه جدید دارایی برای مشارکت اشخاص حقیقی و حقوقی در معاملات حامل‌های انرژی در بستر شفاف بورس است. در بورس انرژی ایران برای نخستین بار گواهی سپرده نفت خام و گواهی سپرده میعانات گازی طراحی شده و در حال معامله است.
بازار فرعی:
کالاهایی که خارج از گونه و تک محموله‌ای باشند، در بازار فرعی پذیرش و عرضه می‌شوند. برای هر نوبت عرضه کالا در بازار فرعی باید درخواستی مجزا ارائه شده و موافقت کمیته عرضه اخذ شود. درخواست پذیرش در بازار فرعی باید توسط مشاور پذیرش به بورس ارائه شود و پس از احراز کامل بودن به کمیته عرضه بورس انرژی ارسال خواهد شد.
بورس انرژی چه امکاناتی را فراهم می‌کند؟
بورس انرژی ایران به‌عنوان بستر شفاف مبادلات حامل‌های انرژی و اوراق مبتنی بر آن، به امکانات زیر دسترسی دارد:
سامانه معاملاتی تمام الکترونیک ویژه معاملات بازار فیزیکی و مشتقه
سامانه تمام الکترونیک ثبت و سپرده‌گذاری و تسویه و پایاپای معاملات
شبکه کارگزاران بورس انرژی ایران با ۱۱۰ عضو
پذیرش ۴۱۹ کالا از پالایشگاه نفت و گاز، نیروگاه تولید برق، مجتمع پتروشیمی، شرکت آب و فاضلاب و...
مزایای پذیرش و معامله در بورس انرژی ایران
پذیرش و معامله در بورس انرژی ایران افزون‌بر قرارگرفتن در بستری حرفه‌ای، شفاف و رقابتی، مزایایی مانند معافیت مالیاتی برای فروشندگان را نیز به دنبال دارد.
بر اساس ماده 6 قانون توسعه ابزارهای نوین مالی، 10 درصد از مالیات بر درآمد حاصل از فروش کالاهایی که در بورس‌های کالایی پذیرفته‌شده و فروخته می‌شود از بخشودگی مالیاتی برخوردارند.
از طرف دیگر بر اساس ماده 17 قانون توسعه ابزارهای مالیاتی جدید و بندهای قوانین بودجه سنواتی خریدوفروش کالاهای پذیرفته‌شده در بورس‌های کالایی که با رعایت مقررات حاکم بر این بورس‌ها داد و ستد می‌شوند، توسط وزارت‌خانه‌ها و دستگاههای دولتی، عمومی و اجرایی نیاز به برگزاری مناقصه یا مزایده و تشریفات مربوط به آن‌ها را ندارد.
از دیگر مزایای پذیرش و معامله در بازارهای بورس انرژی ایران می‌توان به این موارد اشاره کرد:
امکان بازاریابی و عرضه محصولات در رینگ داخلی و بین‌الملل از طریق شبکه کارگزاران عضو و سامانه‌های معاملاتی بورس انرژی وجود دارد.
تأمین مالی و پوشش ریسک عرضه کنندگان از طریق ابزارهای مالی موجود در بورس انرژی امکان‌پذیر است.
قابلیت پوشش ریسک و تأمین کالاهای مورد نیاز مصرفکنندگان برای دورههای زمانی مختلف وجود دارد.
هزینه‌های معاملاتی برای مشتریان در مقایسه با معامله در خارج از بورس (شامل هزینه‌های عقد قرارداد، بازاریابی و ...) کاهش می‌یابد.
ریسکهای معاملاتی از جمله ریسک عدم ایفای تعهدات طرفین و ... کاهش می‌یابد.
قراردادهای استاندارد و مشخص هم‌چنین تضمین استاندارد بودن و کیفیت کالاهای موردمعامله در بورس وجود دارد.
چارچوب مقرراتی جامع در حوزه پذیرش، معاملات، ثبت و سپرده‌گذاری و تسویه پایاپای کالاها و اوراق بهادار مبتنی بر کالا حکم‌فرماست.